GIVENGAIN

Monday 18 February 2013

Ekitabo: Enkoora Y'ente


Ekitabo eki kikahandikwa ahabw’ekigyendererwa eki. Okutunga gye n’okurinda gye ente, n’okukwata gye ensi y’ente ahabw’okwenda kugigumyaho eshugaine ahabw’abaitu abarigumaho itwe tutakiriho. Omurimo ogu nigukorwa ekibiina ky’abantu b’obutoosha, Cow Protection Conservancy Uganda (CPCU).



~~~

Okuhonga

Okubanza ekitabo eki ni nki hongyera abarigumaho boona itwe tutakiriho. Kandi ngaruka nkihongyera tata, Rubaregyera Kaciga Ezekiel  (Kaributi). Oku yaabaire akunda ente n’obweziriki bwe kuzitunga gye nibyo byangizire okundi nambwenu. Hoona nabwo, ekitabo eki ni nkihongyera omuntu weena otungiire ente omu Nkoora y’ente, na weena ou guri omwoga gwe okukunda n’okutunga gye ente. Ni nkugira nti “kaitungye, zirikagumaho gye omu nsi yaazo enungi niikanya!”

~~~

Ekiteekateeko ky’okubanza ekikuru!

‘Ijo eihano rikaraara nyin’eka yaagwa eiraro, yaayoga omu ka ye. Ab’owaabo bamwirukanzya kumukwata ngu bamugarure omu ka, obundi bakabona omubazi gw’okumutambira, bagumuha akira. Mbwenu kubaba bamutembekire amaguru nairuka abatsigire, abugana abandi bantu bari kumumanya. Banu bati, ‘yaiwe hakagabaki?’ Onu ati ‘maawe ngu banyirukangize ni benda kunkwata ngu bangarure omu byangye, beitu nyangire.’

Mbwenu ni tu ba tanga ngu mu garukye omu byanyu.


~~~

 EKYASHA KIBAANZA 
(FOREWORD)

Ekitabo eki kikozirwe emishororongo mikye ey’ebigambo ebyaihirwe hanu na hariya omu kitabo ekihango Iziina Rirungi Rigumaho. Ebihandikiirwe omu ni biruga omu kuchondooza okwatwaire emyaka mingi nikukorwa. Nitugira ngu amagyezi g’aba-nya-Nkore amaingi, gabiikirwe aha rurimi rwabo omu bigambo byabo. Otarirondera ahandi!

Okuchondooza oku kukakorwa aha batungire e nte. Abamwe bari omuri Uganda abandi n’aba Rwanda, Burundi, Kongo na Tanzania. Aga n’amahanga ataano ahari mwenda agari kurabwamu ekiturikweta Enkoora Y’ente omu kitabo omu. Enkoora Y’ente ekabaganisibwa emyatano y’amahanga mwenda ey’abajungu bataireho kutaanisa Afrika. Okuhitsya nahati, ebichweka by’e nsi y’e nte egi biri omu mahanga ago, omu burugwa-izooba bwa Afrika. Amahanga agututarahikizemu amaguru gaitu omu kuchondooza oku, tukagazamu omu muringo ogw’okushoma ebiri kukwata aha batungi b’e nte abaayo. Nigo Eritrea, Ethiopia, Somalia, na Sudan. Ni tutiina ngu omu biro bit’ari bya hare, e nsi y’e nte egi n’ebaasa kugumaho omw’iziina kwonka. Ahakuba etahiriirwe endwara: okutooreza ebihangire, okureetaire e nte ez’etuura etungire baziragura ngu ziri hakye kuhweraho kimwe. Ekigambo “Enkoora Y’ente” ni tuza kukiganiiraho omu kichweka kya kana.

E nte ezi turi kugambaho nizo zaabandize omu nsi egi yoona. Ni zeetwa e nya-Nkore nari ensanga. Otungire e nte weena bamweta omuriisa nari omu-nya-nte. Abatungi b’e nya-Nkore abari kurangaanwa munonga, omuri Uganda, nangwa n’omu nsi yoona, ni beetwa Abahima (nari aba Hima). Ti hariho orikubaasa kumanya ebi abaatungire e nte aba bakora nari ebi baamanya byona, yaaba atabandize kwetegyereiza gye amakuru agari omu bigambo bibiri: okuriisa n’okutunga. Kandi nabwo yaaba ateetegyereize “omu-hima” nari “obu-hima” ni ki. Ni ngira ngu hati waatunga ekishushane. Ebi ni bimwe omu bi turi kugambaho omu kitabo eki. Mbwenu nu katukumurikire ebicweka ebirimu.

Ni tugamba aha ku ragura okuhwaho okw’e nya-Nkore n’akabi k’enjungu. Ni tugamba aha aha nte: obukomooko bwazo n’obuzaare bwaayo n’omuntu. Ni tugamba aha nya-Nkore—oku ziriisibwa, oku zituungwa, amagara gaazo, n’ekyazigumizeho okuhitsya hati. Ni tukushoboororera eki ekigambo okutunga kimanyisa—okutunga nari okutuungwa ebintu eby’omuntu atuungire. Ni tugamba aha “diini” ey’otuungire e nte, n’omutaano oguri rwagati y’okutunga ebintu n’okukanyisa ebintu. Ni tugamba aha Nkoora y’Ente mutebe—e nsi y’e nte omuri Uganda; oburungi bw’Enkoora Y’ente, e nsi y’e nte okugirwa amafa nari amafamu; emyanya-ekozirwe. Ni tugamba aha nsi y’e nte ‘okwoma aha mutwe nk’amasha’. Ni tugamba aha bwata nkamyo. Enkamyo nari okutonyeza ni ki? Amate g’amakama ni ki? Amakamo! Ni tugamba aha kufa kw’emitwarize y’obuzaarwa bw’obuhangwa bw’abanyante, omuziro gw’okwita e nte, endwano omu kubaho kwona, ebyatairweho kuramura okubaho kwona buri obu kushagizana, n’omuramuzi w’okubaho kwona.

Ni tugumizamu tugamba aha kubaho okw’enganda ez’ebigira amagara byona (nangwa n’ebitagaine bigira enganda zaabyo!) Oruganda rwo ni ki? Ni tugamba aha bukuru bw’okubaho kw’enganda, sayansi y’eby’enganda z’ebiriho byona, n’aha ky’ataiseiseho enganda z’abantu. Ebyo  okubiikira e nte kwo kukiriho; abaana b’abanyante ni baija kukumanya ebyo!? Ni tugamba aha kakwate ak’eby’obuzaarwa bw’abantu bugira omu nganda zaabo.
Ni tugamba aha kinyaigana eki ekya 21, ekinyaigana ky’ “entunguuka” y’abantu b’e nsi boona. Okutunguuka kwo ni ki? Hariho omutaano rwagati y’ebigambo okutunga n’okutunguuka? Emidigizi (nari emibigizo) ni ki? Ni tugamba aha kabi k’okutooreza ebihangire. Ahakuba twebirwe ngu ‘ameehangye gakaita kanyamunyu’, kandi ‘owakukizire akukiza ekishuba’, kandi ngu ‘eshegu y’enyegano ehonora omunwa’! Ebindi, n’eby’omuhangiso gw’okutungira akatare. Ni tugamba aha mwanya gw’enjungu omu katare k’e nsi yoona, tugamba n’aha mwanya gw’e nya-Nkore omu nsi yoona. Beitushi ‘ekyayega kukama kiraara n’emboha’ bantu-mwe!

“Iziina rirungi rigumaho” naryo niturigambaho. Oburungi oburikukirayo! Okwetegyereza ebikuru! Amagara marungi! Itungo erihikire n’okushemererwa! na ‘kabikanye . . . ! egi ei bagira ngu niyo eba ‘kabichwekye’ nari shi  ‘. . . kabirandukye’ ni tugigambaho. Ekya mwenda ni ‘…ekyahereruka’; n’eki ekibagira ngu, ‘…n’ekinyubure’.
Eky’ahamuheru, ni tu kutondoorera ebigambo bikuru ebirimu emiguutuuro. Yetegyereze ngu omu kitabo eki tukoraise orurimi “oru-nya-nte”. Ni tumanya ngu baingi mwayebirwe orurimi rwaitu oru. Nikwo kugira ngu, buri kigambo eki tuteekateekire ngu n’obaasa okutakimanya nari okutakyetegyereza gye, ni tukishoboororaho omu kichweka eki. Ahakuba ni twenda ngu oyetegyereze gye ebiri omu kitabo eki.

Ni tukwendeza okushoma gye!

1 comment: